φασματοσκόπιο

Όργανο για τη μελέτη των φασμάτων που παράγονται από φωτεινές πηγές. Εάν το φάσμα, αντί να παρατηρείται κατευθείαν, αποτυπώνεται, συνήθως σε φωτογραφική πλάκα, το όργανο καλείται φασματογράφος. Το πεδίο χρήσης του φασματογράφου περιλαμβάνει ακτινοβολίες από την περιοχή του υπερύθρου με τα κβάντα γ, έως την περιοχή του υπεριώδους και τις ακτίνες X. φ. πρίσματος. Το όργανο εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι οι ακτινοβολίες διαφορετικού μήκους κύματος έχουν διαφορετικό δείκτη διάθλασης και επομένως παρουσιάζουν διαφορετική απόκλιση με τη διέλευσή τους από ένα διαθλαστικό μέσο. Τα κύρια μέρη ενός φ., κατά τη σειρά με την οποία διασχίζονται από την υπό ανάλυση ακτινοβολία της ορισμένης πηγής (η οποία μπορεί να είναι ενσωματωμένη και να αποτελεί μέρος του οργάνου), είναι τα ακόλουθα: μια σχισμή με ρυθμιζόμενο πλάτος που περιορίζει τη δέσμη ακτινών καθώς εισέρχεται στο όργανο, ένας φακός (ή σύστημα φακών) που μετατρέπει σε παράλληλες τις ακτίνες όταν περάσουν από τη σχισμή, ένα πρίσμα, ένα τηλεσκόπιο παρατήρησης, εφοδιασμένο πιθανόν με μικρόμετρο για τη μέτρηση του μήκους κύματος των γραμμών (στην περίπτωση αυτή πρόκειται μάλλον για φασματόμετρο). Στους φασματογράφους στη θέση του τηλεσκοπίου παρατήρησης υπάρχει ένας φωτογραφικός θάλαμος ή κατάλληλα όργανα εμφάνισης, τα λεγόμενα ντιτέκτορς (φωτοηλεκτρικά, φωτοηλεκτρονικά, θερμοηλεκτρονικά, ιονισμού κλπ.). Τα πρίσματα και τα οπτικά μέρη κατασκευάζονται από γυαλί μόνο για το ορατό φάσμα και την αρχική ζώνη του υπερύθρου και του υπεριώδους· το υλικό αυτό, πραγματικά, είναι αδιαφανές για τις άλλες περιοχές του υπερύθρου και του υπεριώδους. Για το υπεριώδες χρησιμοποιείται χαλαζίας ή, καλύτερα, φθορίτης και για το υπέροθρο ορυκτό άλας ή ιωδιούχο κάλιο· πάντως είναι, σε γενικές γραμμές, προτιμητέα τα όργανα με πλέγμα. φ. με διαθλαστικό πλέγμα. Στα φ. αυτά, το όργανο διασποράς, αντί για πρίσμα, είναι ένα διαθλαστικό πλέγμα. Και σε αυτό εκμεταλλευόμαστε τη διαφορετική απόκλιση των ακτινοβολιών διαφορετικού μήκους κύματος εξαιτίας της διάθλασης. Η αρχή λειτουργίας είναι η ακόλουθη: ως πλέγμα χρησιμοποιείται ένα κοίλο σφαιρικό κάτοπτρο μικρού ανοίγματος με πυκνές χαρακώσεις (μέχρι 50.000 γραμμές ανά cm). H σχισμή τοποθετείται στην περιφέρεια που έχει διάμετρο ίση με την ακτίνα καμπυλότητας του κατόπτρου. Εξαιτίας της σταθερότητας των γωνιών που είναι εγγεγραμμένες στο ίδιο τόξο περιφέρειας, τα είδωλα του φάσματος σχηματίζονται πάνω σε σημεία της περιφέρειας και, με κατάλληλη μετακίνηση της σχισμής, είναι δυνατόν να σχηματιστεί το είδωλο του φάσματος σε ένα τόξο αντίθετο του αρχικού. Για να αυξηθεί η διαχωριστική ισχύς, μερικά όργανα εφοδιάζονται με ένα σύστημα που εξουδετερώνει τις παρασιτικές ακτινοβολίες διάθλασης. Τα γνωστότερα αντιπαρασιτικά συστήματα είναι του Μίκελσον, που αποτελείται από μια πυραμίδα κρυσταλλικών πλακιδίων μειωμένων διαστάσεων, και των Λούμερ-Γκέρκε, που αποτελείται από μια σειρά πρισμάτων συγκολλημένων μεταξύ τους. Τα φ. πλέγματος χρησιμοποιούνται για όλα τα μήκη κύματος, από την ακραία υπεριώδη περιοχή έως και την ακραία υπέρυθρο.

* * *

το, Ν

(φυσ.-τεχνολ.) όργανο, συχνά φορητό, με το οποίο μπορεί να παρατηρηθεί το φάσμα μιας οπτικής ακτινοβολίας.

[ΕΤΥΜΟΛ. Νόθο αντιδάνειο σύνθ., πρβλ. γαλλ. spectroscope < λατ. spectrum «φάσμα» + -scope < -σκόπιο*). Η λ., στον λόγιο τ. φασματοσκόπιον, μαρτυρείται από το 1833 στην Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως τού Βασιλείου τής Ελλάδος].